PL

Polskie nazwy minerałów i zasady ich pisowni

prof. dr hab. Jan Parafiniuk (Uniwersytet Warszawski), przewodniczący zespołu
prof. dr hab. Janusz Janeczek (Uniwersytet Śląski), przewodniczący KNM PAN
dr hab. Jakub Kierczak, prof. UWr. (Uniwersytet Wrocławski), prezes Polskiego Towarzystwa Mineralogicznego
dr Eligiusz Szełęg (Uniwersytet Śląski), sekretarz

Zespół w swoich pracach korzystał z pomocy ekspertów – językoznawców z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Uniwersytetu Śląskiego oraz rusycysty z Uniwersytetu Śląskiego.

Pierwszym etapem prac zespołu była dyskusja nad zasadami tworzenia polskich nazw minerałów. Nie ulegało dla nas wątpliwości, że za punkt wyjścia należy przyjąć zasady tworzenia polskich nazw minerałów zaproponowane przez prof. Andrzeja Bolewskiego w 1972 roku i opublikowane w Mineralogia Polonica, vol. 3, str. 89-95. Były one wdrażane w podręcznikach mineralogii (Bolewski, Manecki 1993) oraz opracowaniach encyklopedycznych (Manecki 2004). Aktualizacji zasad polskiego nazewnictwa minerałów nawiązującej do zaleceń Międzynarodowej Asocjacji Mineralogicznej (IMA) dokonali: Jan Parafiniuk (2005), Andrzej Manecki ze współautorami (2011) oraz Andrzej Manecki w najnowszym podręczniku mineralogii (2019). Wydawałoby się, że wobec klarownego wyartykułowania tych zasad nie powinno być problemu z ich stosowaniem. W praktyce okazuje się, że jest inaczej. Stąd zespół uwzględniając zasady polskiego nazewnictwa minerałów określone w wymienionych wyżej opracowaniach dokonał ich podsumowania i modyfikacji przedstawiając następujące rekomendacje:

Najważniejszą, precyzyjnie określoną regułą, zgodną z wytycznymi Komisji ds. Nowych Minerałów, Nomenklatury i Klasyfikacji przy Międzynarodowej Asocjacji Minerałów (CNMNC IMA) jest zachowanie oryginalnej pisowni, ze wszystkimi występującymi w nich znakami diakrytycznymi, nazw minerałów pochodzących od nazw geograficznych oraz nazwisk, imion lub ich kombinacji, utworzonych w językach stosujących alfabet łaciński. W praktyce rdzeń tych nazw musi być zapisany analogicznie jak w angielskich nazwach zawartych na oficjalnej stronie CNMNC. Zmianie ulegają tylko końcówki, dostosowane do wymogów fonetyki języka polskiego. Końcówki te mogą przybierać postać: -it, -yt, -in, -yn, czasem -an lub -en. Jedynymi wyjątkami są tutaj nazwy minerałów urobione od nazw geograficznych, które uległy już silnemu spolszczeniu (kubanit, wezuwian, irakit). Powyższa reguła jest coraz powszechniej akceptowana i już niemal wyłącznie spotyka się np. zapis goethyt (zamiast dawniej spolszczonego getyt), ale ciągle można znaleźć np. kowelin, zamiast covellin czy karnalit, zamiast carnallit. Nieprawidłowości te mogą wynikać z uporczywego trzymania się tradycji lub nieznajomości etymologii nazw minerałów i powinny być stopniowo eliminowane. Warto tutaj odnotować, że reguła ta dotyczy także nazw angielskich utworzonych np. z rdzenia polskiego, stąd angielskie nazwy minerałów jaskólskiite, karwowskiite, maneckiite, sachanbińskiite czy żabińskiite.

Długa dyskusja w zespole dotyczyła nazw minerałów pochodzących od nazwisk kończących się na –i. W języku angielskim nazwy minerałów tworzone są za pomocą przyrostka -ite. W nazwach minerałów upamiętniających osoby o nazwiskach kończących się na -i, zgodnie z tą regułą dodaje się przyrostek -ite. Stąd np. jaskólskiite (jaskólski + ite). W języku polskim stosujemy przyrostki -it/-yt. Po konsultacjach z językoznawcami została przyjęta zasada zgodna z zasadami polskiego słowotwórstwa, że dla nazw minerałów pochodzących od nazwisk zakończonych literą -i, przy konieczności zachowania rdzenia nazwy (podstawy słowotwórczej), dodawana końcówka będzie redukowana z –it do –t, aby nie podwajać zgłoski -i, gdyż nienaturalnie brzmi w naszym języku. Stąd np. jaskólskit, a nie jaskólskiit, itd. Ten sposób pisowni konsekwentnie zastosowano nie tylko do nazwisk polskich, ale wszystkich kończących się na –i.

Nazwy minerałów utworzone w językach stosujących cyrylicę (rosyjskim, bułgarskim, serbskim itp.) zapisuje si ęw brzmieniu fonetycznym. Dość powszechną, błędną praktyką jest dla nich urabianie polskich nazw od nazw w transkrypcji angielskiej, a nie od nazw oryginalnych, co może prowadzić do zatarcia ich pierwotnego znaczenia. (np. łomonosowit – lomonosovite, szczerbakowit – shcherbakovite, żemczużnikowit – zhemchuznikovite itd.). Spotyka się ją zwłaszcza wśród przedstawicieli młodszego pokolenia, nie znającego już języka rosyjskiego. Transkrypcję rosyjską stosujemy także dla nazw pochodzących z języków narodów azjatyckich wprowadzonych do nauki przez język rosyjski.

Nazwy pochodzące z języków stosujących inne alfabety, np. z języka chińskiego czy japońskiego, a wprowadzone do literatury w transkrypcji angielskiej, zachowują zapis w tej transkrypcji, np. wakabayashillit, zhanghengit, qitianlingit. Analogicznie nazwy utworzone w języku francuskim, a pochodzące od nazw arabskich, tureckich, perskich itd. zachowują zapis transkrypcji francuskiej.

Zapis nazw minerałów pochodzących z greki i łaciny, a utworzonych w nawiązaniu do określonych cech lub właściwości minerałów ulega spolszczeniu względem oficjalnych nazw angielskich, z zachowaniem reguł pisowni polskiej. Polega ono na zastąpieniu spółgłoski „c” przez „k” (krokoit - crocoite, kryolit - cryolite), „v”przez „w” (wermikulit - vermiculite, oliwenit - olivenite), „x” przez „ks” (aksynit - axinite), „th” przez „t”(termonatryt – thermonatrite), „ph” przez „f” (fenakit - phenakite),”ae” przez „e” (enigmatyt - aenigmatite), „sch”przez „sz” (eszynit - aeschynite), „qu” przez „kw” (kwadratyt - quadratite).

Najmniej klarowna sytuacja ma miejsce w przypadku minerałów, których nazwy zawierają przedrostki pochodzące od wchodzących w ich skład pierwiastków chemicznych. W propozycji Bolewskiego (1972) polskie nazwy minerałów pochodzących od zawierających je pierwiastków przejmują ich nazwy w wersji łacińskiej. Wyjątek uczyniono tylko dla trzech pierwiastków: kobaltu, niklu i tytanu, których nazwy uległy spolszczeniu. Czas pokazał, że nie wszyscy mineralodzy są skłonni w pełni akceptować tę zasadę. Sporo jest także niekonsekwencji, np. kupryt obok cuprospinelu, kalcyt obok calcioborytu, cynkit obok zincochromitu itd. Powszechnie spotyka się w literaturze wersje spolszczone, np. bizmutynit (a nie bismutynit), wanadynit (a nievanadynit), molibdenit (a nie molybdenit) itd. Przynajmniej częściowo bierze się to z faktu, że wiele nazw minerałów utworzonych od łacińskich określeń pierwiastków nie odpowiada duchowi języka polskiego (np.zincobotryogen, magnesiostaurolit, yttrobetafit itp.). Trudno znaleźć powody, by przynajmniej dla części pierwiastków (niekiedy ich jonów) nie można było wprowadzić w miejsce łacińskich ich polskie odpowiedniki, co uczyni bardziej zrozumiałymi pochodzące od nich nazwy minerałów. Nieformalną propozycję spolszczenia niektórych tego typu nazw podał w 2005 roku Parafiniuk (Minerały systematyczny katalog 2004). Znalazła onaswoich zwolenników, choć wielu mineralogów pozostało przy stosowaniu nazw z łacińskimi określeniami pierwiastków. Zespół zajął się uporządkowaniem i ujednoliceniem nazw tej grupy minerałów. Nie można tegodokonać mechanicznie zastępując wszędzie określenia łacińskie polskimi. W wielu przypadkach zabieg taki byłby językowo co najmniej niezręczny. Biorąc powyższe pod uwagę zespół proponuje pozostawić łacińskie przedrostki w nazwach pochodzących od następujących pierwiastków:

Symbol / przedrostek / przykład nazwy polskiej (przykład nazwy angielskiej)

Ag / argento- / argentopiryt

Al / alumino-, alumo- / aluminocopiapit, alumohydrokalcyt

Au / auri-, auro- / aurichalcyt, aurostibit

Fe / ferri- lub ferro- / ferrimolibdyt, ferrogedryt

K / kali- / kalistrontyt

N / nitro- / nitrokalcyt

Na / natro- / natrosilit

O / oksy- / oksyflogopit

OH / hydroksy(l)- / hydroksylherderyt

Pb / plumbo- / plumboferryt

S / sulfo- / sulfohalit

Sb / stibio- / stibiocolusyt

Sn / stanno- / stannoidyt

Ba / baro- / baromikrolit (bariomicrolite)

Be / beryl- / berylonit (beryllonite)

Bi / bizmuto- / bizmutyt (bismutite)

C / karbo- / karboboryt (carboborite)

CO3 / węglano- / węglanocyanotrichit (carbonatecyanotrichite)

Ca / kalcjo- / kalcjohilgardyt (calciohilgardite)

Cd / kadmo- / kadmoselit (cadmoselite)

Ce / cero- / ceropirochlor-(Ce) (ceriopyrochlore-(Ce))

Co / kobalto- / kobaltomenit (cobaltomenite)

Cs / cezo- / cezodymit (cesiodymite)

Cu / kupro- / kuprospinel (cuprospinel)

Ga / galo- / galobeudantyt (gallobeudantite)

Li / lito- / litowodginit (lithiowodginite)

Mg / magnezo- / magnezoaubertyt (magnesioaubertite)

Mo / molibdo- / molibdofyllit (molybdophyllite)

NH4 / amono- / amonojarosyt (ammoniojarosite)

Ni / nikiel- / nikielzippeit (nickelzippeite)

P / fosfo- / fosfohedyfan (phosphohedyphane)

Re / ren- / renit (rhenite)

Rh / rod- / rodarsenid (rhodarsenide)

Sc / skando- / skandobabingtonit (scandiobabingtonite)

Sr / stronto- / strontofarmakosyderyt (strontiopharmacosiderite)

Th / toro- / torosteenstrupin (thorosteenstrupine)

Ti / tytano- / tytanoholtyt (titanoholtite)

Tl / tal- / talfenisyt (thalfenisite)

V / wanado- / wanadokarfolit (vanadiocarpholite)

Y / itro- / itrotantalit-(Y) (yttrotantalite-(Y))

Zn / cynko- / cynkovoltait (zincovoltaite)

Zr / cyrko- / cyrkonolit (zirconolite)

Dla pozostałych pierwiastków nie ma różnic w zapisie nazw polskich i angielskich.

Przedrostki pochodzące od nazw pierwiastków, także w oficjalnych nazwach angielskich, są pisane z rozmaitymi końcówkami np.: arsenolite, arsentsumebite, arseniopleite lub manganbabingtonite, mangan-hörnesite, manganochromite, zgodnie z wolą ich odkrywców. Taki sam zapis powinno się zachować w polskich nazwach. Dotyczy to również nazw, w których przedrostek może być pisany łącznie lub z zastosowaniem myślnika, np. fluoro-richteryt, ale ferrotitanowodginite itd. Nie należy zmieniać nazw w całości urobionych od symboli pierwiastków np. nisbit, sinoit, fenaksit, tinaksit itd. W przypadku pierwiastków rodzimych CNMNC zaleca stosowanie nazw łacińskich bez dodatku native, choć nie jest to konsekwentnie stosowane. W nazwach polskich, ze względu na tradycję oraz węższe niż w angielskim rozumienie terminu minerał, zasadnym jest dodanie przymiotnika „rodzimy” do polskiej nazwy pierwiastka, np. arsen rodzimy, siarka rodzima, srebro rodzime itp. Odnosi się to także do uznanych za minerały związków chemicznych, np. salmiak rodzimy, minia rodzima, acetamid rodzimy itd.

Coraz powszechniej w nazwach minerałów są stosowane przyrostki w formie symboli chemicznych pierwiastków charakteryzujących odrębność ich składu chemicznego. Obowiązkowo taki przyrostek, wskazujący na dominujący pierwiastek ziem rzadkich (Y, Ce, La, Nd, Yb, Gd, Sm), podany po myślniku w zwykłych nawiasach, muszą mieć wszystkie nazwy minerałów zawierających te pierwiastki jako jeden z głównych składników, nawet wówczas, gdy sama nazwa sugeruje ten skład, np. ceryt-(Ce), cerianit-(Ce) lub itrotantalit-(Y). Nazwa tych minerałów bez przyrostka, np. monacyt, oznacza dziś nie konkretny minerał, a całą grupę minerałów, w skład której wchodzą w tym przypadku: monacyt-(Ce), monacyt-(La), monacyt-(Nd) i monacyt-(Sm). Przyrostki z symbolami pierwiastków są stosowane w coraz to liczniejszych grupach minerałów, także tych znanych od dawna, np. aksynit-(Fe), aksynit-(Mn), aksynit-(Mg). Spotkamy je w wielu grupach minerałów, w których następuje duża substytucja na określonych pozycjach strukturalnych, np. w grupie pumpellyitu, gdzie spotkamy pumpellyit-(Mg), pumpellyit-(Fe2+), pumpellyit-(Fe3+), pumpellyit-(Al) i pumpellyit-(Mn2+). Niekiedy substytucja może dotyczyć więcej niż jednej pozycji strukturalnej, jak to ma miejsce np. w grupie whiteitu, gdzie znajdziemy whiteit-(CaFeMn) czy jahnsyt-(CaMnMn). W grupie zeolitów lub łabuncowitu, aby wskazać na wymienny charakter zawierających je kationów, symbole pierwiastków umieszcza się w przyrostkach bez nawiasów, np. ferrieryt-Mg, ferrieryt-K, ferrieryt-NH4, łabuncowit-Mn, łabuncowit-Mg itd. Dziś takie nazwy jak np. chabazyt czystilbit, bez podania dominującego kationu, oznaczają całą grupę podobnych strukturalnie minerałów. Na oznaczenie konkretnego przedstawiciela tej grupy należy podać w nazwie symbol chemiczny dominującego kationu wymiennego. Wszystkie te pochodzące od symboli chemicznych pierwiastków przyrostki, muszą obowiązkowo znajdować się także w polskich nazwach minerałów.

Nazwy minerałów powinny być jednowyrazowe. Ta, zgodna z zaleceniami CNMNC, zasada pozwala łatwo odróżnić minerały od odmian minerałów zawierających w nazwie przymiotnikowe określenie ich składu, np.adamit miedziowy, kalcyt manganowy itd. Jedynym wyjątkiem będą tylko nazwy z dodatkiem określenia „rodzimy”, co nie powinno rodzić wątpliwości. Stosowane jeszcze ciągle takie nazwy jak np. ałun sodowy powinny być zastąpione jednowyrazową nazwą ałun-(Na). Łącznie piszemy także nazwy zawierające pochodzące z greki przedrostki orto-, meta-, para-, klino-, hiper- itd. Ich pisownia również ulega spolszczeniu. Wzorem oficjalnych nazw angielskich zespół nie preferuje nazw alternatywnych uznając za właściwą tylko jedną, proponowaną nazwę minerału.

Długie dyskusje w zespole dotyczyły kilku kontrowersyjnych nazw minerałów, które zostały ukształtowane historycznie i nie można do nich zastosować podanych wcześniej reguł. Dotyczy to takich wyborów jak: antymonit czy stibnit, wezuwian czy wezuwianit, mimetesyt czy mimetyt. Nie udało się dla nich uzyskać konsensusu w zespole i rekomendowane w tabeli propozycje nazw zostały ustalone w wyniku głosowania.

Literatura:
Bolewski, A. (1972) W sprawie zasad tworzenia polskich nazw minerałów. Mineralogia Polonica 3, 89-95.
Manecki, A. (2019) Mineralogia szczegółowa. MINERALPRESS, Kraków.
Manecki, A. (2004) Encyklopedia minerałów. Minerały Ziemi i materii kosmicznej z polskim i angielskim słownikiem nazw.Wyd. UWN-D AGH. Kraków.
Manecki, A., Łodziński, M., Wrzak, J. (2011) Glosariusz minerałów. MINERALPRESS. Kraków.
Parafiniuk, J. (2005) Minerały. Systematyczny katalog - 2004. Towarzystwo Geologiczne „Spirifer”. Warszawa.

Autorzy tekstu: Jan Parafiniuk, Janusz Janeczek, Jakub Kierczak, Eligiusz Szełęg